كلمات كليدي : وصيت نامه ، سفارشها و پيامها ، شهدا ، دفاع مقدس ، امام زمان(عج)
نويسنده : مصطفي عليزاده گل سفيدي , سيد علي موسوي ركعتي
موضوعات مقالات :ايثار و شهادت

چكيده: 
پژوهش حاضر از نوع اسنادي است. به شيوه تحليل محتوي ، به توصيف و تحليل آن دسته از وصيت نامه هاي شهدا مبادرت شده است كه در باره امام زمان سفارش و پيامي داشتند . جامعه آماري در اين پژوهش ، وصيت نامه آن دسته از شهداي گرانقدري است كه درباره امام زمان وصيت يا سفارشي در آنها درج شده است. نمونه مورد مطالعه 757 وصيت نامه از 17 استان كشور است. بر اساس نتايج اين پژوهش ، سفارشها و وصاياي شهداء دوران دفاع مقدس درباره امام زمان (عج)، در پنج مقوله كلي تقسيم بندي گرديد . بيشترين فراواني مربوط به مقوله كلي ، سفارش شهدا درباره " با زمينه سازي براي ظهورحضرت مهدي" با 453 مورد با 87/59 درصد است. به لحاظ فراواني دومين مقوله كلي، مقوله" انسان مورد نظرامام زمان " با 119 مورد، و97/15 درصد است.  به نظرشهيدان انسان مورد نظر امام زمان انساني است كه بر اساس آموزه هاي ديني پرورش مي يابد و واجد ويژگي ها و صفات خاصي مي باشد .سومين مقوله كلي با 82 مورد و 87/10 درصد ، سفارش شهداء به مردم است كه با كسب فضايل وصفات پسنديده ، رضايت و خشنودي امام زمان را فراهم كنند چهارمين مقوله "شخصيت متعالي امام زمان از منظر شهيدان" با  55 مورد و 25/7 درصد و پنجمين مقوله با 48  مورد و34/6 درصد سفارش و تاكيد شهداء به مردم است كه كدام اعمال و رفتار و خصوصيات را از خود دور كنند كه اسباب ناخشنودي و نارضايتي امام زمان از مردم فراهم نشود " .مخاطبان وصايا و سفارشهاي شهدا" نيز بر اساس فراواني به ترتيب "عموم مردم"(شامل ملت شريف ايران و همه مسلمانان) با 562 مورد و 24/74درصد بوده پس از آن مخاطب پيام و سفارش شهدا به ترتيب " اعضاي خانواده  "با108مورد و26/14 درصد،  "پاسداران، بسيجيان و رزمندگان " با29مورد و83/3درصد، "نوجوانان و جوانان" با 12مورد و 58/1درصد،   "مومنين ، مقلدين امام وعاشقان امام زمان" با10 مورد و 32/1 درصد،" اقوام و دوستان " با9 مورد و 18/1 درصد ، » دانش آموزان و معلمان«  با 7مورد و 92 درصد و" زنان" با 7 مورد و92درصد درمرتبه دوم  تا هفتم قرار دارند.
 
مقدمه
 يكي از ويژگيهاي بارز و منحصر بفرد انقلاب اسلامي ، ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بود. مبارزه عليه رژيم شاهنشاهي ، 8 سال دفاع مقدس و حماسه آفريني رزمندگان اسلام به خلق تفكر و فرهنگى غنى منجر شد ، كه مي توان از آن به عنوان " فرهنگ مقاومت و پايدارى" يا " فرهنگ ايثارو شهادت " نام برد . اين فرهنگ ناب كه شورانگيزترين حركت انقلابي و ديني جهان در دوران معاصر محسوب مي شود ، به واسطه ريشه وخاستگاه هاى تاريخى خود نوعى فرهنگ دينى و ملى است كه مى تواند تماميت ارضي و استقلال كشور را در هر دوره و زماني تضمين كند.
اين فرهنگ منحصر به فرد ، مهم ترين شاخصه اش خداباورى و خدامحوري است . در هشت سال دفاع مقدس ، رزمندگان اسلام بر خلاف ديگر ارتش هاى جهان، در تمام لحظات و با همه وجود خدا را قبول را داشتند و حس مي كردند و براي جلب رضايت وي تلاش مي كردند. و برخلاف ديگر استراتژى هاى نظامى هدفشان تصرف سرزمين ، كشور و قدرت نمايي نبود، بلكه هدف ، عمل به تكليف الهي ، اداي وظيفه ديني و حفظ عزت اسلامي بوده است. در جنگ تحميلي رزمندگان اسلام با تأسي به سنت و سيره رسول اكرم(ص) و ائمه اطهار و به ويژه الهام از واقعه عاشورا و امام حسين (ع) گوشه اي از تصوير واقعي حيات ديني و فرهنگ اسلامي را به نمايش گذاشتند . كليدي ترين و مهمترين ركن فرهنگ پايداري، مفهوم  «شهادت »و افتخار به آن است . اجر ، ثواب وشيريني شهادت ، عنصري پويا و ماندگار به نام  «شهيد»  را خلق و جاودانه كرد . كه هر   رزمنده اي آرزوي نيل به آن مي كرد و آن را بزرگترين فوز و رستگاري مي دانست . اما شهادت كمال و نقطه پايان انسانهايي با ويژگي ها و فضايل خاص بود. در فرهنگ ايثار و شهادت ، افتخار شهادت ، نصيب هر كسي نمي شود. كسي به فيض عظمي شهادت نايل مي شود. كه خدا را بيشتر باور داشته باشد ، تقواي الهي پيشه كند ، زهد و ساده زيستي را بپذيرد ، مخلصترين باشد ، تعهدش بيشتر و مسئوليت پذيريش زبانزد باشد ، دلسوزي اش خيرخواهانه و عملش صادقانه باشد. خدمت به بندگان خدا سرلوحه كارهايش و نياتش پاك و بي ريا ، براي كار ، تلاش و سازندگي پيشگام و در حل امور مردم ساعي باشد، متواضع ، فروتن و دستگير و ياري دهنده مستمندان و ضعيفان ، ظلم ستيز و ستم سوز باشد ، مي كوشد در عبادت و ذكر خدا و خدمت به خلق خدا و در انجام نيكي ها و خوبي ها  گوي سبقت را از ديگران بربايد. اين روحيه و اخلاق پيامد و نتيجه آشكار انقلاب و 8سال دفاع مقدس بود ، كه « تفكر بسيجي» ناميده مي شود كه توانست قوام انقلاب ، تماميت   ارضي و استقلال ميهن ما را در پي داشته باشد، خطرات را از كشور دفع كند وعزت اسلامي را احياء كند. اين تفكر و فرهنگ امروز ضامن بقاي انقلاب و كشور است . شهدا تنها در دوران حيات خود نگران انسانها و جامعه نيستند بلكه آنان خود را در قبال نسلهاي آينده نيز متعهد و مسئول مي دانند. لذا دغدغه ها و دلواپسي هاي خود را كه از سرشت و  نهاد پاك و آسماني شان سرچشمه گرفته و سرشار از آموزه هاي ناب است در قالب « وصيت نامه » ابراز كردند تا فقدانشان در دنياي مادي ، مانعي براي روشنگري ، امر به  معروف و نهي از منكر نباشد. وصيت نامه شهداي گران قدر جنگ تحميلي سرشار از پندها و اندرزهاي ارزشمند و دلسوزانه اي است كه شهدا ، آن بندگان صالح خدا در نهايت اخلاص ، صداقت و عبوديت ، مهمترين و آخرين دغدغه ها و دلواپسي هاي خود را در قالب وصيت نامه به رشته تحرير در آوردند .آگاهي از اين انديشه هاي ناب آسماني ، خواست ها و انتظارات معنوي ، مي تواند فرهنگ اصيل و ناب اسلامي و ارزشهاي مطلوب و پسنديده و الگوهاي موفق و ايده ال را در جامعه نشر و گسترش دهد وچراغ راه ما و روشنگرمسير زندگي ما باشد.
 
مساله پژوهش
 وصيت نامه شهدا گرانقدر هشت سال دفاع مقدس بيشتر مشتمل بر تاكيد ها و سفارش هايي است كه محور آنها معنويت ، خدامحوري ، تبعيت از قرآن و سنت و سيره معصومين عليهم السلام و اخلاق و رفتار اسلامي است و معنويت ، روحيات و اخلاق سازندگي ، كار و تلاش و تعهد را به انسان هديه مي دارد. سفارش هاي شهدا ابعاد مختلفي دارد. درزمينه ها وعرصه هاي مختلفي. رهنمودها و دلواپسي هاي خود را ابراز داشتند. يكي از تاكيدها و سفارشهاي شهدا، امام زمان(عج ) است .بر همين اساس در اين پژوهش كوشش شده است تا با رويكردي علمي «وصاياي شهدا دفاع مقدس درباره امام زمان(عج)» مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرد و تاكيد هاي آنان در اين باره  استنتاج و استنباط گردد. و نوع پيام و دلواپسي و مخاطبان پيام مشخص و معلوم گردد.
 
پرسش هاي پژوهش
 پرسش هاي تحقيق عبارتنداز:
1-    شخصيت متعالي امام زمان از منظر شهيدان واجد كدام ويژگي ها است؟
2-     براي خشنودي امام زمان ، مردم چه وظايفي برعهده دارند؟
3-     براي اينكه اسباب نارضايتي و ناخشنودي امام زمان فراهم نشود،مردم كدام اعمال ، رفتار و خصيصه را از خود دور سازند؟
4-     براي تعجيل در ظهور امام زمان چه بايد كرد؟
5-     انسان مورد نظر امام زمان چه ويزگي هايي دارد؟
6-     سفارشها و وصيت هاي شهدا در باره امام زمان (عج) بيشتر در چه زمينه هايي ( سياسي ، عبادي و اجتماعي) بوده است وبه چه مسايلي بيشتر توجه و سفارش كرده اند؟
7-     چه كساني مخاطبان پيامها و وصاياي شهدا هستند؟
 
جامعه آماري و نمونه مورد مطالعه 
در اين پژوه جامعه آماري ما آن دسته از شهيدان معظمي بوده است كه قبل از شهادت اقدام به تنظيم و نگارش وصيت نامه كرده اند و در وصيت نامه خودسفارشي در باره امام زمان( عج) گنجانده باشند. سفارش شهداء در باره امام زمان (عج) به طور معمول در وصيت نامه آنها ، بورشورها ، كتابها ، يادمان ها ، وب سايتها ، پايگاههاي اطلاع رساني اينترنتي وآثار مختلف درج گرديده است. كه محقق ين در جمع آوري اين اطلاعات از تمام منابع فوق الذكر استفاده كرده اند.
از آنجاييكه امكان دسترسي به تمام وصيت نامه شهداء وجود نداشت و معلوم نبود كه در چه تعداد از اين وصيت نامه ها سفارش يا سفارشهايي در باره امام زمان درج و گنجانده شده است ، امكان نمونه گيري تصادفي را از ما سلب كرده بود. با بررسي بيش از20 هزار وصيت نامه از17 استان كشور مشخص گرديد در حدود 3000 وصيت نامه ، نام مبارك مهدي ،حجت و امام زمان (عج) بصورت كلمه درعبارت ي ا جمله ذكر شده است كه درتعداد زيادي از اين وصيت نامه ها واژه مهدي،نام فرزند ، برادر، پدر و يا دوست شهيد بوده است كه به وي سفارش يا توصيه اي كرده بود . تنها در757 وصيت نامه به طور خاص سفارشي درباره امام زمان درج شده است. در اين پژوهش نيز نمونه مورد مطالعه 757 وصيتنامه شهيد مي باشد.
 
روش پژوهش وابزارگردآوري داده ها
 با توجه به ماهيت وهدف تحقيق ، اين پژوهش توصيفي - تحليلي است و به شيوه تحليل محتوي وصاياي شهدا مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گرفته است . واحد تحليل در اين پژوهش واژه ها ، عبارتها و جمله هاي مندرج در وصيت نامه ي شهداء است. تلاش شده است با تفسير و تشريح عيني اين عبارتها و جمله ها به نتايج معتبري دست پيدا كنيم. چون پژوهش حاضر اسنادي و كتابخانه اي و وصيت نامه شهداء منبع اصلي جمع آوري اطلاعات بوده است ، تكنيك مورد استفاده براي استخراج و جمع آوري اطلاعات مورد نيازاز متن وصيت نامه ها ، كتاب ها و آثار مختلف» فيش برداري« بوده است. و اطلاعات مورد نياز از وصيت نامه ها ، كتابها ، بروشورها ، پوسترها ،  وبلاگها و پايگاههاي اطلاع رساني اينترنتي استخراج گرديد.
 
پيشينه عملي: 
در زمينه بررسي و مطالعه علمي سيره و سنت شهدا و انديشه ها و آرمانهاي آنان كه در وصيت نامه آنان متجلي مي باشد ، نيز تحقيقاتي انجام گرفته است ، كه به بررسي تعدادي از آنها مبادرت مي شود:
-1صديق اورعي( 1385 ) در قالب پژوهشي اقدام به «تحليل محتواي وصايا و آثارفرهنگي شهدا» كرد. وي از كل وصايا و آثارفرهنگي مطالعه شده كه حدود 2000  صفحه 300 كلمه اي بود،در مجموع 35363 مورد مطلب استخراج نمود كه بيشترين  فراواني با 164426 جمله يعني 46/ 55درصد به امور سياسي اختصاص يافته و پس ازآن  14007 جمله  39/60درصد به امورفرهنگي و 3894جمله( 13/83) درصد به اموراجتماعي مربوط مي شود. نتايج اين پژوهش نشان مي دهد كه تصوير جبهه و جنگ در وصاياي شهدا ، تصويري دفاعي ، مدافعانه و حق طلبانه بوده است.
2- ستاد شاهد و ايثارگران دانشگاه علوم پزشكي اردبيل و بنياد شهيد استان اردبيل (1371) در طول پنج سال و با تحليل 744 وصيت نامه شهداي اين استان به بررسي علل وانگيزه هاي شهداازجهاد وشهادت طلبي وحضور درجبهه هاي هشت سال دفاع مقدس پرداختند. نتايج بدست آمده نشان كه » دفاع از اسلام و عشق به حضرت امام « با حدود 70%بيشترين انگيزه حضور و «رضاي خد ا» ،« عشق به شهادت»، «الگوگيري ازآيات قران»، «احساس تكليف »، «عشق به امام حسين(ع)» ، « ادامه راه ساير شهدا وهمرزمان »  ،«عشق به جهاد» با بيش از 50% دررده هاي سوم تا هشتم بود. «الگوگيري ازائمه اطهار (س) »،«عدالتخواهي» ،« تنفراز ظلم »،«انتظارفرج»، «غيرت ودفاع از وطن»، با 49 تا 31%ديگرعلل بوده و«آزادي راه كربلا »، « حق بودن راه » ، «ضربه به صدام » ، «عشق به ديدار يار»: ،«آرامش و تسكين خانواده شهدا »،  «آرامش ملت» و«آزادي قدس »از19 تا5% آخرین رده های علل را به خود اختصاص داد8/68% از شهدا به شخص خاصی سفارش داشتند که بیشترین درصد 3/ 16% نسبت به خانواده و کمترین درصد 3% نسبت به همرزمان بود. سفارش خاص آنها با ترتیبی تقریبا مشابه علل حضور شامل" اطاعت از امام" " دفاع از  اسلام"، " دفاع از انقلاب " ،ادامه راه سایر شهدا" و در رتبه های پایین "حفظ حجاب" و عدم سازش با دشمن" بود. تقریبا نیمی از شهدا 4/53% طلب حلیت داشتند که بیشترین درخئاست از پدر و مادر 5/9% و از مادر به  تنهایی 4% بود.
اكثريت شهدا3/85%  در مورد»  مال و اموال«، 2/80% درخصوص »نحوه كفن و دفن« و 7/84% در باره» برگزاري يا نحوه مراسم عزاداري« خويش هيچ سفارش ونظرخاصي نداشتند. 7/45% درخصوص»نحوه برخورد ديگران با شهادت خود «سفارش نداشته وبيشترين درخواست1/16%  »صبر« و 2/13% »عدم گريه وزاري»  بود. 8/30%«عاشق   شهادت»  بوده و فقط  3% از شهدا با لفظ« گريزي نيست» ازآن ياد نمودند.3- همچنين زهراعرب نژاد(1381) ،مهدي خوش طينت(1385) ،رنجبر(1382) ، شابهاري (1383 )نائيچي (1380) ، شجاعي باميري(1383) و بهرامي(1379) درتحليل و بررسي وصيت نامه شهدا دراستانهاي مختلف به اين نتايج دست يافتند كه مهمترين پيام شهيدان ،پيروي و پشتيباني از ولايت فقيه و روحانيت ، دفاع از اسلام ، انقلاب و دستاوردهاي آن ، عمل به قرآن ، تلاش براي تحقق اهداف مقدس نظام اسلامي ، وحدت و انسجام و خودسازي و مراقبت از نفس مي باشد. (بيشتر اين پژوهش ها در معاونت پژوهش و تحقيقات سازمان مركزي بنياد شهيد موجود است).
 
يافته ها و نتايج پژوهش
 الف ) نوع وصايا و سفارش ها 
 با عنايت به اهداف ، سوالات پژوهش ، يافته ها و نتايج بدست آمده ، سفارش ها و وصاياي شهداء دوران دفاع مقدس در باره امام زمان (عج) ، به پنج مقوله كلي تقسيم گرديد: اين مقوله ها بر حسب فراواني به ترتيب عبارتنداز:
1-    زمينه سازي براي تعجيل در ظهور امام زمان (عج)
2-     انسان كامل از منظر امام زمان.
3-     سفارش شهدا به مردم ، كه كدام خصوصيات و ويژگي را كسب كنند تا خشنودي امام زمان تامين گردد.
4-     امام زمان از منظر شهيدان.
5-     كدام رفتارها را از خود دور سازيم تا امام زمان ناخشنود نشوند؟
 در مرحله بعد هر مقوله كلي به مقوله هاي جزيي تري تقسيم گرديد و براي 5 مقوله كلي ، 52 مقوله جزيي شناسايي گرديد. بر اساس يافته هاي اين تحقيق بيشترين فراواني  مربوط به مقوله كلي، سفارش شهدا درباره » زمينه سازي براي ظهورحضرت مهدي « با 453مورد و با 87/59 درصد است كه نشان مي دهد ، قيام انقلاب حضرت مهدي(عج ) براي شهدا بسيار با اهميت بوده است. به لحاظ فراواني دومين مقوله كلي ، مقوله « انسان مورد نظر امام زمان » با 119 مورد و 97/15درصد است . به نظر شهيدان انسانمورد نظر امام زمان انساني است كه بر اساس آموزه هاي ديني پرورش مي يابد و واجد ويژگي ها و صفات خاصي مي باشد .سومين مقوله كلي با 82 مورد و 10/87 درصد ، سفارش شهداء به مردم است كه با كسب فضايل و صفات پسنديده ، رضايت و خشنودي امام زمان را فراهم كنند. چهارمين مقوله« شخصيت متعالي امام زمان از منظر شهيدان » با 55 مورد و25/7 درصد و پنجمين مقوله با 48 مورد و34/6 درصد سفارش و تاكيد شهداء به مردم است كه كدام اعمال و رفتار و خصوصيات را از خود دور كنند كه اسباب ناخشنودي و نارضايتي امام زمان از مردم فراهم نشود.
 
جدول شماره1: مقوله هاي كلي سفارش شهداء به مردم در باره امام زمان(عج)
 
مقوله كلي فراواني  درصد
براي تعجيل در ظهور امام زمان چه بايد كرد    453 87/59
انسان كامل از منظر امام زمان   119 97/15
سفارش شهدا به مردم كدام خصوصيات و ويژگي را كسب كنند تا  خشنودي امام زمان تامين گردد   82 87/10
امام زمان از منظر شهيدان 55 25/7
كدام رفتارها را از